مواجهه عالمان دین با پیدایش بانک در ایران و دلالت های آن، به روش تحقیق تاریخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش پژوه فقه سطح 3 حوزه علمیه، قم، ایران

2 فارغ التحصیل دکتری اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

توجه تاریخی-اقتصادی به پیدایش نظام بانکی در دوره قاجار و مواجهه عالمان دین با این پدیده مدرن، یکی از مهمترین نقاط چالشی تاریخ معاصر ایران است که علاوه بر تایید امکان تحقق الگوهای اقتصاد اسلامی، منبعی غنی برای بررسی تجربه تاریخی بانکداری اسلامی می باشد. این تحقیق نشان می دهد عالمان دین در مواجهه با پیدایش نظام بانکی، سه رویکرد متفاوت را متناسب با شرایط زمانی خود اخذ نموده اند. در برهه ای که تماس با دنیای تکنیک جدید هنوز عمق اساسی پیدا نکرده بود، عالمان دین با احتیاط و دقت کامل، با سلب و تحریم کلی جلوی ورود بانک به ایران را گرفتند. اما بعد از هجوم سرسام آور ساختارهای سیاسی-اقتصادی مدرن به داخل کشور، عالمان دین با رویکرد اخذ و اقتباس، سعی کردند اولاً اقدام به تأسیس بانک مستقل ملی کنند و ثانیاً ساختار آن را از بهره و ربای محرم بزدایند تا با قوانین فقهی، مغایر نباشد. اما بعد از جریان استقلال نسبی در نظام بانکی، رویکرد سوم عالمان دین، طراحی و مدل سازی ساختارهای اقتصادی-اجتماعی بر اساس دستورات دین بود. درحالی که بانک های تجاری دارای حق انحصاری خلق پول دورنزا هستند و ثروت خلق شده را در اختیار افراد خاصی قرار می دهند؛ الگوهای اقتصادی اسلامی آن دوران، این امکان را فراهم آورد که اولاً نقدینگی مستقیماً در اختیار بخش واقعی اقتصاد قرار گیرد و ثانیاً همه آحاد جامعه بر اساس تعاون جمعی بتوانند در فعالیت اقتصادی تولیدی مشارکت کنند و ثروت حاصل از آن به طور عادلانه بین آنان تقسیم گردد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Exposure of religious scholars to the emergence of banks in Iran and its implications through historical research

نویسندگان [English]

  • Abbas Yaghoobzadehmojarrad 1
  • seyed ail sobhanisabet 2

1 Scholar of jurisprudence at level 3 of seminary،Qom، Iran

2 Graduated from Imam Sadegh University, PhD in Economics, Qom. Iran.

چکیده [English]

Historical-Economical attention to the Emergence of the banking system in the Qajar period and the Confrontation of religious scholars to this modern phenomenon is one of the most important challenges in the Iranian contemporary history, which in addition to confirming the feasibility of Islamic economic models, is a rich source for historical experience in the field of Islamic banking. This research shows that religious scholars in dealing with the bank emergence, have taken three different approaches according to the time conditions. At a time when contacting with the new technological world had not been spread significantly, religious scholars with complete caution and precision, prevented the bank entrance to Iran with a general ban. But after the staggering influx of modern political-economic structures into the country, religious scholars tried to establish an independent national bank based on adapting the banking system, and secondly, to remove its structure from usury so as not to contradict jurisprudence. But after the activity of relative independence in the banking system, the third approach of religious scholars was to design and model socio-economic structures based on religious orders. While commercial banks have the exclusive right to Endogenous money for certain individuals, at this time, the Islamic economic models made it possible, liquidity should be directly available to the real sector of the economy, firstly, and secondly, all members of society should be able to participate in productive economic activities on the basis of collective cooperation, and the resulting wealth should be distributed fairly among them

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bank emergence
  • Money Creation
  • Religious scholars
  • Islamic economic model
  • Qajar period
آدمیت، فریدون (1351). اندیشه ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار)، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
آیت اللهی، سیدمحمد تقی  (1363). ولایت فقیه زیربنای مشروطه مشروعه، تهران: امیرکبیر.
آیت اللهی، سید محمد تقی (1391). مصاحبه در سایت: https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=22066
اصفهانی کربلایی (کربلایی)، سید حسن (1382). تاریخ دخانیه. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی. 
بافنده ایمان دوست، صادق (1389). از بحران‌های مالی دوره قاجار تا شکل‌گیری نظام بانکی ایران، پژوهش‌نامه تاریخ، دوره 5، شماره 18، 83-96.
پیغامی، عادل (1396). اقتصاد اسلامی مسئله‌محور؛ از میرزای شیرازی تا مهدوی کنی، مصاحبه در فصلنامه علوم انسانی صدرا، شماره 24، 81-90.
تشکری بافقی، علی اکبر و محمدی، زهرا (1398). بررسی کارنامه سیاسی و اقتصادی آقانجفی، نشریه تاریخنامه خوارزمی، شماره 25، 39-66.   
تیموری، ابراهیم (1332). عصر بی‌خبری، تهران: شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شرکاء.
جمال‌زاده، ناصر (1384). علمای شیعه در عصر مشروطه و انگاره سلطه غرب، نشریه دانش سیاسی، بهار و تابستان 1384، شماره 1، 43-66.
جمعی از نویسندگان مجله حوزه (1389). نوسازی و تحول، قم:  پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حاج سیاح (محلاتی)، محمد علی (1359). خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح، تصحیح سیف الله گلکار، ویرایش سوم، تهران: امیرکبیر.
حسنی، سیدرحمن (1390). درآمدی تحلیلی بر پول، پیدایش بانک‌ها و تأثیر آن بر اقتصاد و تجارت در عصر قاجار (با تکیه بر فعالیت‌های بانکداری روس و انگلیس در ایران)، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، دوره 12، شماره 48، 78-51.
حیدری، اصغر (1386). روحانیت و نهضت تحریم تنباکو، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره 42، صص. 77-116.
خسروشاهی، سیدهادی (1379). نامه‌ها و اسناد سیاسی-تاریخی سیدجمال الدین حسینی اسدآبادی، تهران، کلبه شروق.
دولت آبادی، یحیی (1362). حیات یحیی، ویرایش چهارم، جلد1، تهران: انتشارات عطار.
رهدار، احمد (1385)، غرب‌شناسی علمای شیعه، ماهنامه زمانه، سال پنجم، 1385، شماره 45 و 46، 41-49.
روحانی، سید علی؛ کمیجانی، اکبر و ابریشمی، حمید (1397). ماهیت بانک و فرایند خلق پول بانکی؛ نقد دیدگاه‌های رایج و دلالت­ها، جستارهای اقتصادی ایران، دوره 15، شماره 29، 1-30.
شاهدی، مظفر (1378)، مجلس اول مشروطه، بحران‌های مالی و طرح تأسیس بانک ملی، تاریخ معاصر ایران، شماره 10، 133-170.
شاهدی، مظفر (1381). تاریخ بانک استقراضی روس در ایران، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه.
شاهدی، مظفر (1387). تاریخ بانک شاهنشاهی ایران: گوشه‌هایی از روابط سیاسی و اقتصادی ایران و انگلستان، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
شریف زاده، محمدجواد (1392). جایگاه تاریخ اقتصادی-اجتماعی در روش‌شناسی تدوین الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت، مطالعات اقتصاد اسلامی، دوره 5، شماره 10، 65-92.
شوستر، مورگان (1915م). اختناق ایرن، کلکته: حبل المتین.
صدر، محمدباقر (1398). اسلام راهبر زندگی مکتب اسلام رسالت ما، قم: دارالصدر.  
عیسوی، چارلز (1362)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: شرکت سهامی عام. قربی، سیدمحمدجواد (1398)، بررسی سیره نظری و عملی آیت الله محمدعلی شاه‌آبادی در اصلاح اقتصادی و اجتماعی، مطالعات تاریخی، دوره 17، شماره 66، 35-39.
کرزن، جرج (1349) ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، بی‌جا. 
کرمانی، ناظم الاسلام (1396). تاریخ بیداری ایرانیان، ویرایش یازدهم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران، ویرایش سیزدهم، جلد 1، تهران: چاپخانه سپهر.            
مختاری، محمد تقی و بیطرفان، محمد (1393)، طرح تأسیس بانک ملی در نخستین دوره مجلس شورای ملی؛ ضرورت‌ها و موانع (1324-1326ق)، پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره 6، شماره 1، 123-142.
مدرسی، علی (1373)، مدرس، مجلس و تاریخ: مدرس و واقعه دخانیه، فصلنامه مجلس و راهبرد، شماره 7، 181-196.
منذر (ابوالحسنی)، علی (1382). تصویر یک اصلاح‌طلب، سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروه) پرچمدار عرصه جهاد و اجتهاد، نشریه زمانه، سال دوم، شماره 15، 11-17.
میرجلیلی، سیدحسین (1386)، آموزه‌های مکتب تاریخی برای تحلیل اقتصاد ایران، پژوهشنامه اقتصادی، دوره7، شماره 26. 43-76.
نائینی، محمدحسین (1398). تنبیه الامه و تنزیه‌المله، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، بوستان کتاب.
نجفی، موسی (1378). اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نور الله اصفهانی، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
نجفی، موسی (1391)، اندیشه تحریم و خودباوری: تحلیل متون و اسناد تاریخی اقتصاد مقاومتی در تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخی معاصر ایران. 
ناطق، هما (1371). بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهنشاهی و رژی تنباکو، پاریس: انتشارات خاوران.
یوسفی، احمدعلی (1394). تحلیل الگوی اقتصادی آیت الله شاه‌آبادی، اقتصاد اسلامی، شماره 57، ص. 87 و 87-112.
Adamit, Fereydoun (1972). The Thought of Progress and the Rule of Law (Sepahsalar Era), Tehran: Kharazmi Publishing Company. (In Persian)
Ayatollah, Seyed Mohammad Taqi (1984). Velayat-e-Faqih the basis of a legitimate constitution, Tehran: Amirkabir publication. (In Persian)
Ayatollah, Seyed Mohammad Taqi (2012). Interview on the site: https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=22066. (In Persian)
Isfahani Karbalaei (Karbalaei), Seyed Hassan (2003). Date of smoking, Tehran: Islamic Revolution Documentation Center Publication. (In Persian)
Bafandeh Iman Doost, Sadegh (2010). From Qujar era financial crises to formation of Iranian banking system, Scientific Journal of History Research, Vol. 5, No. 18,   83-96. (In Persian)
Peyghami, Adel (2017). Problem-oriented Islamic economics; From Mirza Shirazi to Mahdavi Kani, Interview with Sadra Humanities Quarterly, No. 24, p. 81-90. (In Persian)
Tashkari Bafghi, Ali Akbar; Mohammadi, Zahra (2019). A study of Aghanjafi's political and economic record, Kharazmi History Journal, No. 25, p. 39-66. (In Persian)
Teymouri, Ibrahim (1953). Age of Unawareness, Tehran: Haj Mohammad Hossein Eghbal and Partners Company. (In Persian)
Jamalzadeh, Nasser (2005). Shiite scholars in the constitutional era and the idea of Western domination, Journal of Political Science, Spring and Summer 2005, No. 1, p. 43-66. (In Persian)
A group of authors of Hozeh Magazine (2010). Renovation and Transformation, Qom: Institute of Islamic Sciences and Culture. (In Persian)
Haj Sayyah (Mahallati), Mirza Mohammad Ali (1980). Memoirs of Haj Sayyah, by Hamid Sayyah, edited by Saifullah Golkar, 3th ed, Tehran: Amirkabir publication. (In Persian)
Hassani, Seyed Rahman (2011). Analytical income on money, the emergence of banks and its impact on the economy and trade in the Qajar era (based on Russian and British banking activities in Iran), Quarterly Journal of Foreign Relations, Vol. 12, No. 48,   78-51. (In Persian)
Heidari, Asghar (2007). Clergy and the Tobacco Prohibition Movement, Quarterly Journal of Contemporary Iranian History, No. 42,   77-116. (In Persian)
Khosroshahi, Seyed Hadi (2000). Letters and political-historical documents of Seyed Jamaluddin Hosseini Asadabadi, Tehran, Kolbeh of Shorouk publication. (In Persian)
Dolat Abadi, Yahya (1983). Hayat Yahya, Fourth Edition, Vol. 1, Tehran: Attar Publications. (In Persian)
Rahdar, Ahmad (2006), Western Studies of Shiite Scholars, Zamaneh Monthly, No. 45 and 46,   41-49. (In Persian)
Rouhani, Seyed Ali, Komijani, Akbar and Abrishami, Hamid (2018). The nature of the bank and the process of creating bank money; Critique of common views and implications, Iranian Economic Research, Vol. 15, No. 29,  1-30. (In Persian)
Shahedi, Mozaffar (1999), The First Mashroteh Assembly, Financial Crises and the Plan to Establish the National Bank, Quarterly Journal of Contemporary Iranian History, No. 10,   133-170. (In Persian)
Shahedi, Muzaffar (2002). History of the Russian Borrowing Bank in Iran, Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publishing Center. (In Persian)
Shahedi, Muzaffar (2008). History of the Imperial Bank of Iran: Corners of Iran-UK Political and Economic Relations, Tehran: Monetary and Banking Research Institute. (In Persian)
Sharifzadeh, Mohammad Javad (2013). On the Role of the Socio-Economic History in the Methodology of the Islamic-Iranian Progress Model, Islamic Economics Studies, Vol. 5, No. 10, pp 65-92. (In Persian)
Schuster, Morgan (1915). Oppression of Iran, Calcutta: Habl Al-Matin publication. (In Persian)
Sadr, Mohammad Baqir (2019). Islam is the guide of life, school of Islam, our mission, Qom: Dar Al-Sadr. (In Persian)
Isavi, Charles (1983), Economic History of Iran, translated by Yaghoub Azhand, Tehran: Sahami Company. (In Persian)
Qorbi, Seyed Mohammad Javad (2019), A Study of the Theoretical and Practical Life of Ayatollah Mohammad Ali Shahabadi in Economic and Social Reform, Quarterly Journal of Historical Studies, Vol. 17, No. 66,   26-45. (In Persian)
Kermani, Nazim al-Islam (2017). History of the Iranian Awakening, 11th ed. Tehran: Amirkabir Publications. (In Persian)
Kasravi, Ahmad (1984). Mashroteh History of Iran, 13th Edition, Volume 1, Tehran: Sepehr publication. (In Persian)
Mokhtari, Mohammad Taghi and Bitarfan, Mohammad (2014), The plan to establish the National Bank in the first term of the National Assembly; Necessities and Barriers (1326-1324 AH), Research in Historical Sciences, Vol. 6, No. 1,   123-142. (In Persian)
Modarresi, Ali (1994), Modarres, Majlis and Tarikh: Modarres and Dakhanieh incident, Majles and Strategy Quarterly, No. 7,   181-196. (In Persian)
Monzer (Abul Hassani), Ali (2003). Image of a reformist, Seyyed Mohammad Kazem Tabatabai Yazdi (Sahib Arwa), the flag bearer of jihad and ijtihad, Zamaneh Magazine, second year, number 15,   11-17. (In Persian)
Mirjalili, Seyyed Hossein (2007). Teachings of Historical School for the Analysis of Iran’s Economy, Economic Research, Vol. 7, No. 26,   43-76. (In Persian)
Naini, Mohammad Hussein (2019). Tanbih al-Ummah and Tanzih al-Mellah, Qom: Qom Seminary Islamic Propaganda Office, Book Park. (In Persian)
Najafi, Musa (1999). Political Thought and History of Haj Agha Noorullah Esfahani Movement, Tehran: Institute of Contemporary Iranian History Studies. (In Persian)
Najafi, Musa (2012), The Thought of Sanctions and Self-Confidence: Analysis of Historical Texts and Documents of Resistance Economics in the History of Iranian Political Developments, Tehran: Institute of Contemporary Iranian Historical Studies. (In Persian)
Nategh, Homa (1991). Merchants in business with the Imperial Bank and the Tobacco Regiment, Paris: Khavaran Publications. (In Persian)
Yousefi, Ahmad Ali (2015). Analysis of Ayatollah Shahabadi Economic Model, Islamic Economics Journal, No. 57, p. 87 and  87-112. (In Persian)